Γιώργος Αλογοσκούφης
Το γράφημα της περασμένης εβδομάδας απεικονίζει την εξέλιξη του πραγματικού κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Ελλάδας από το 1909 έως το 1949, και αποτυπώνει με εντυπωσιακή καθαρότητα τις οικονομικές επιπτώσεις δύο κομβικών πολεμικών περιόδων:
- Της δεκαετίας 1912–1922, που περιλαμβάνει τους Βαλκανικούς Πολέμους, τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τον Εθνικό Διχασμό και τη Μικρασιατική Εκστρατεία και καταστροφή.
- Της περιόδου 1940–1949, που περιλαμβάνει τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, την Κατοχή, και τον Εμφύλιο Πόλεμο.
Σύμφωνα με το ChatGPT, στο οποίο τέθηκε το ερώτημα της σύγκρισης των δύο αυτών περιόδων:
«Η σύγκριση είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτική για την οικονομική ιστορία της χώρας, διότι φανερώνει όχι μόνο το βάθος των υφέσεων, αλλά και τη διαφορετική διάρκεια και φύση των οικονομικών πληγών που προκάλεσαν.
1. Το πλαίσιο της ανάλυσης
Το πραγματικό κατά κεφαλήν ΑΕΠ είναι ένας συνολικός δείκτης της αγοραστικής δύναμης και της παραγωγικότητας της οικονομίας. Μια μεγάλη πτώση σημαίνει:
- δραστική μείωση παραγωγής και εισοδημάτων,
- κατάρρευση εμπορίου και επενδύσεων,
- απώλεια φυσικού και ανθρώπινου κεφαλαίου,
- νομισματική και δημοσιονομική αποσταθεροποίηση.
Για την εκτίμηση του «κόστους» συνεκτιμώνται:
- Το βάθος της ύφεσης (πόσο χαμηλά πέφτει το ΑΕΠ).
- Η διάρκεια της κρίσης (πόσα χρόνια χρειάζονται για επιστροφή σε προπολεμικό επίπεδο).
- Οι παράπλευρες επιπτώσεις σε κεφάλαιο, εμπόριο, θεσμούς και κοινωνική συνοχή.
2. Η δεκαετία 1912–1922: μακρά αστάθεια με περιορισμένη οικονομική κατάρρευση
Στην πρώτη μεγάλη περίοδο πολέμων του 20ού αιώνα, η ελληνική οικονομία υφίσταται πολλαπλές αρνητικές διαταραχές:
α. Πολεμική κινητοποίηση και ελλείμματα
Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912–1913) και ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος (1914–1918) συνεπάγονται επιστράτευση μεγάλου μέρους του ανδρικού πληθυσμού και κατεύθυνση πόρων προς τον στρατό. Το κράτος χρηματοδοτεί τις πολεμικές δαπάνες με δανεισμό και πληθωρισμό. Το ΑΕΠ παρουσιάζει πτώση, αλλά όχι κατάρρευση.
β. Εθνικός Διχασμός και πολιτική αστάθεια
Κατά την περίοδο 1915–1917 παρατηρείται ιδιαίτερα έντονη μεταβλητότητα. Ο Εθνικός Διχασμός δημιουργεί διπλές κυβερνήσεις, περιορισμό εξωτερικού εμπορίου, αποκλεισμούς και διοικητική παράλυση. Στο διάγραμμα διακρίνεται σαφής «βουτιά» του κατά κεφαλήν ΑΕΠ κοντά στο 1916–1917.
γ. Μικρασιατική Εκστρατεία και Καταστροφή
Το 1919–1922 η Ελλάδα διεξάγει εκστρατεία στη Μικρά Ασία, η οποία καταλήγει σε ήττα και προσφυγικό κύμα άνευ προηγουμένου. Η οικονομία επιβαρύνεται από πολεμικές δαπάνες, εσωτερικές μετακινήσεις πληθυσμών, δημοσιονομικά ελλείμματα και πληθωρισμό.
Ωστόσο, παρότι το ΑΕΠ υποχωρεί αισθητά, δεν σημειώνεται τόσο βαθύς κρατήρας όσο τη δεκαετία του 1940. Μετά το 1922, η παραγωγή ανακάμπτει γρήγορα.
δ. Παράγοντες περιορισμού της οικονομικής ζημιάς
- Απουσία κατοχικής λεηλασίας: Δεν υπάρχει μαζική αρπαγή παραγωγικών πόρων.
- Λειτουργία βασικών θεσμών: Το κράτος συνεχίζει να φορολογεί, να εισπράττει και να ρυθμίζει.
- Πρόσβαση σε διεθνή κεφάλαια μετά το 1922: Δάνεια από την Κοινωνία των Εθνών και δυτικές χώρες.
- Ο προσφυγικός πληθυσμός ως παραγωγικός πόρος: Μετά τις πρώτες δυσκολίες, οι πρόσφυγες ενίσχυσαν την αγροτική και βιοτεχνική παραγωγή.
3. Η περίοδος 1941–1949: κατάρρευση, λιμός και καθυστερημένη ανάκαμψη
Η δεκαετία του 1940 είναι η βαρύτερη οικονομική περίοδος της νεότερης ελληνικής ιστορίας.
α. Κατοχή και Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος (1941–1944)
Η πτώση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ είναι απότομη και βαθιά — η χαμηλότερη στο διάγραμμα. Οι αιτίες:
- Κατοχική αφαίμαξη: επιτάξεις αγαθών και πρώτων υλών από τις κατοχικές δυνάμεις.
- Κατάρρευση εμπορίου: αποκλεισμοί, απώλεια ναυτιλίας, διάλυση εξαγωγών.
- Καταστροφή υποδομών: λιμάνια, σιδηρόδρομοι, γέφυρες, βιομηχανικές εγκαταστάσεις.
- Λιμός 1941–1942 και δημογραφική υποχώρηση.
- Υπερπληθωρισμός 1943–1944 που εξαϋλώνει αποταμιεύσεις και εμπιστοσύνη στο νόμισμα.
β. Εμφύλιος Πόλεμος (1944–1949)
Ακόμη και μετά την απελευθέρωση, η οικονομία δεν επανέρχεται αυτόματα:
- Παρατεταμένη αστάθεια, αβεβαιότητα και φόβος για επενδύσεις.
- Καταστροφές στην ύπαιθρο και εκτροπή πόρων σε στρατιωτικές δαπάνες.
- Εσωτερική μετανάστευση, εγκατάλειψη καλλιεργειών.
- Νέα δημοσιονομικά ελλείμματα και ανάγκη για διεθνή βοήθεια.
Η ανάκαμψη είναι αργή. Το επίπεδο του 1939 δεν έχει αποκατασταθεί πλήρως μέχρι το 1949, σε αντίθεση με τη δεκαετία του 1920 που είχε ταχύτερη σύγκλιση.»
_______________________________________________________
Αντίστοιχες εκτιμήσεις γίνονται στο βιβλίο μου Ιστορικοί Κύκλοι της Ελληνικής Οικονομίας (Εκδόσεις Gutenberg, 2021), όπου αναλύονται εν εκτάσει οι δύο αυτές δεκαετίες, στα πλαίσια της ανάλυσης του δεύτερου ιστορικού κύκλου της νεότερης Ελλάδας, αυτού των πενήντα χρόνων μεταξύ 1899 και 1949. Ο κύκλος αυτός χαρακτηρίζεται ως ο κύκλος της εθνικής επέκτασης και ενοποίησης εν μέσω θριάμβων και καταστροφών. Το τελικό συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει το Κεφάλαιο 3 του βιβλίου, στο οποίο αναλύεται αυτός ο ιστορικός κύκλος των πενήντα ετών είναι ότι:
«Παρά τις μεγάλες αλλά προσωρινές οικονομικές καθιζήσεις που προκάλεσαν οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, ο Α΄ και ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, η Κατοχή και ο Εμφύλιος, στην περίοδο αυτή επιταχύνθηκε τόσο ο μετασχηματισμός της ελληνικής οικονομίας όσο και το ποσοστό οικονομικής μεγέθυνσης.
… το κυριότερο επίτευγμα αυτής της περιόδου είναι η εδαφική και πληθυσμιακή επέκταση του ελληνικού κράτους, την οποία ακολούθησε η σταθεροποίηση των συνόρων του και της σύνθεσης του πληθυσμού του, δηλαδή η εθνική ενοποίηση.
Το τέλος της περιόδου αυτής σημαδεύτηκε από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, την Κατοχή και τον Εμφύλιο. Μετά τις καταστροφές αυτές, η Ελλάδα εντάχθηκε στη συμμαχία των χωρών της Δυτικής Ευρώπης και της Νοτιοανατολικής Ασίας, υπό την αμυντική προστασία των ΗΠΑ, κάτι που υπήρξε καθοριστικό για τον … ιστορικό κύκλο που εξελίσσεται μετά το 1950.»
Μία παρεμφερής ερμηνεία δόθηκε από την κα. Τζωρτζήνη Βασιλάκη, Τελειόφοιτη του Τμήματος Οικονομικής Επιστήμης του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Η ερμηνεία της βασίστηκε στις διαφάνειες των διαλέξεων μου για το μάθημα Οικονομική Ιστορία της Ελλάδος, στο Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Γιωργος Αλογοσκουφης 