Γιώργος Αλογοσκούφης

Σήμερα γιορτάζουμε την επέτειο του ‘Όχι’, το οποίο σηματοδότησε την αντίσταση της Ελλάδας στις δυνάμεις του άξονα και την είσοδο της στον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο.

Τα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της κατοχής σημάδευσαν βαθιά την ελληνική οικονομία και κοινωνία. Παρά το ότι στο τέλος του πολέμου, η Ελλάδα ήταν στο στρατόπεδο των νικητών, οι πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες του πολέμου και της κατοχής ήταν ολέθριες, όπως αναδεικνύεται και στο γράφημα της σημερινής εβδομάδας. Τα στοιχεία προέρχονται από το Maddison Project Database.

Η κατοχή της χώρας από τα εχθρικά στρατεύματα επέφερε ολοκληρωτική κατάρρευση του κράτους, των θεσμών και της οικονομίας προκαλώντας ένα πρωτοφανή λιμό και έναν εξίσου πρωτοφανή υπερπληθωρισμό. Η περίοδος αυτή οδήγησε επίσης σε δραματική κατάρρευση του πραγματικού κατά κεφαλήν ΑΕΠ, σε μία πρωτοφανή αναδιανομή του εισοδήματος και του πλούτου και σε νέες ιδεολογικές, κοινωνικές και πολιτικές διαιρέσεις.

Δεδομένου ότι οι δυνάμεις κατοχής είχαν επιδοθεί σε μία άνευ προηγουμένου οικονομική λεηλασία της χώρας, κατά τη διάρκειά της αναπτύχθηκε μία εκτεταμένη ‘μαύρη αγορά’ αλλά και ένα άτυπο σύστημα ‘κοινωνικής διανομής’ απαραίτητων αγαθών όπως τα τρόφιμα, το οποίο σε μεγάλο βαθμό διαχειρίζονταν ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός και φιλανθρωπικές οργανώσεις ιδιωτών που αντικατέστησαν το κράτος. Σταδιακά το σύστημα αυτό περιήλθε στον έλεγχο των αντιστασιακών οργανώσεων που άρχισαν να αναπτύσσονται.

Η οικονομία της χώρας κατέρρευσε. Το πραγματικό κατά κεφαλήν ΑΕΠ μειώθηκε περίπου στο ένα τρίτο του προπολεμικού επιπέδου του στην περίοδο αυτή, και το 1945 βρισκόταν χαμηλότερα ακόμη και από τα επίπεδα του 1833.

Αντίστοιχη πτώση είχε σημειωθεί και κατά τη διάρκεια του Α΄Παγκοσμίου πολέμου, αλλά η ανάκαμψη υπήρξε ταχεία, παρά τη Μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή της περιόδου 1919-1922 και την πολιτική και οικονομική αστάθεια της περιόδου του μεσοπολέμου.

Στη περίοδο του μεσοπολέμου, η Ελλάδα είχε αποφύγει τις χειρότερες συνέπειες της υποχρέωσης ενσωμάτωσης 1,5 εκατομμυρίων προσφύγων μετά την ανταλλαγή πληθυσμών, της διεθνούς ύφεσης των αρχών της δεκαετίας του 1930 και της ΄πτώχευσης’ του 1932. Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ (σε όρους ισοδύναμης αγοραστικής δύναμης και τιμές του 2011) είχε ανέβει από $3129 το 1922 σε $4205 το 1939, μία αύξηση κατά 35% περίπου. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια του πολέμου και της κατοχής κατέρρευσε στα $1495 το 1945, τον πρώτο χρόνο μετά την απελευθέρωση. Μία μείωση της τάξης του 65%.

Ανάμεσα στα άλλα δεινά που προκάλεσαν ο πόλεμος και η κατοχή, ιδιαίτερη έμφαση θα πρέπει να δοθεί στο ξέσπασμα του εμφυλίου πολέμου ο οποίος στην ουσία ξεκίνησε κατά τη διάρκεια της κατοχής, αλλά εντάθηκε μετά την απελευθέρωση του 1944.

Η εμφύλια αυτή σύρραξη μεταξύ των αντιστασιακών οργανώσεων του Κ.Κ.Ε, των αντιστασιακών φορέων που εκπροσωπούσαν τις υπόλοιπες πολιτικές δυνάμεις και, μετά την απελευθέρωση, μεταξύ του Ε.Α.Μ και του Δημοκρατικού Στρατού από τη μία, και των κυβερνητικών σωμάτων ασφαλείας και του ελληνικού στρατού από την άλλη, διήρκεσε με μικρά διαλείμματα μέχρι το 1949 και προκάλεσε τεράστιο επιπλέον κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό κόστος.

Διακύβευμα του ήταν το εάν η Ελλάδα θα μετατρεπόταν σε ένα κομμουνιστικό κράτος, κατά τα πρότυπα της Σοβιετικής Ένωσης, ή εάν θα παρέμενε μία μικτή οικονομία της αγοράς στη βάση ενός δημοκρατικού κοινοβουλευτικού πολιτεύματος, κατά τα πρότυπα της Βρετανίας, των Η.Π.Α και των χωρών της Δυτικής Ευρώπης. Η έκβαση του εμφυλίου σήμαινε ότι η Ελλάδα παρέμεινε μια μικτή οικονομία της αγοράς δυτικού τύπου στη βάση ενός δημοκρατικού κοινοβουλευτικού πολιτεύματος, το οποίο όμως καταλύθηκε για μία επταετία το 1967. 

Η εμφύλια σύρραξη επιβράδυνε την προσπάθεια σταθεροποίησης και ανασυγκρότησης των θεσμών, του πολιτικού συστήματος και της οικονομίας και υπήρξε καθοριστική για τις μεταπολεμικές κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις.

Ο εμφύλιος οδήγησε σε επιβράδυνση της ανασυγκρότησης της ελληνικής οικονομίας, ιδιαίτερα μετά το 1946. Το πραγματικό κατά κεφαλήν ΑΕΠ το 1949 (σε όρους ισοδύναμης αγοραστικής δύναμης και τιμές του 2011) είχε ανέβει στα $2979 , από μόλις $1495 το 1945, και παρέμενε σχεδόν 30% χαμηλότερο από ότι το 1939. Το επίπεδο του 1939 δεν ξεπεράστηκε παρά το 1956, δώδεκα σχεδόν χρόνια μετά την απελευθέρωση και επτά σχεδόν χρόνια μετά τη λήξη του εμφυλίου.

Για μία ακόμη φορά η ελληνική κοινωνία διχάστηκε μετά από ένα μεγάλο πόλεμο, με αρνητικές συνέπειες που εξακολούθησαν να υφίστανται για μεγάλο μέρος της μεταπολεμικής περιόδου.

Πως νομίζετε ότι συγκρίνονται οι οικονομικές συνέπειες του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου και του εμφυλίου, με την προηγούμενη δεκαετία πολέμων και του εθνικού διχασμού, στην περίοδο 1912-1922, και πως εξηγούνται οι ομοιότητες και οι διαφορές;

____________________________________

Το Γράφημα της Εβδομάδας είναι μία νέα κατηγορία αναρτήσεων στο ιστότοπο μου. Κάθε Τρίτη στις 12:00 το μεσημέρι ώρα Ελλάδας, θα αναρτάται ένα οικονομικό γράφημα, του οποίου θα γίνεται ένας σύντομος σχολιασμός και για το οποίο θα υπάρχουν ερωτήματα τα οποία θα μπορούν να προβληματίσουν τους επισκέπτες του ιστότοπου μου. Σύντομες απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά θα μπορούν να αποστέλλονται στην διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου alogoskoufis@aueb.gr κατά τη διάρκεια της εβδομάδας. Μία επιλογή από τις απαντήσεις αυτές θα δημοσιεύεται την επόμενη Δευτέρα, πριν την ανάρτηση του γραφήματος της επόμενης εβδομάδας.