Ο Ησίοδος και η Οικονομική Σκέψη των Αρχαίων Ελλήνων

Ομιλία σε εκδήλωση του Οικονομικού Επιμελητηρίου της Ελλάδας, 19 Ιουνίου 2018

Μερικές Σκέψεις του Γιώργου Αλογοσκούφη για την Οικονομική Προσέγγιση των Αρχαίων Ελλήνων, με αφορμή το βιβλίο του Θεόδωρου Λιανού, Η Πολιτική Οικονομία του Ησιόδου, Οικονομικό Επιμελητήριο της Ελλάδας, Αθήνα 2018.

Στις πρωτόγονες κοινωνίες τα οικονομικά προβλήματα ήταν απλά. Οι άνθρωποι ήταν κατά βάση περιπλανώμενοι κυνηγοί και καρποσυλλέκτες, προκειμένου να μπορούν σε καθημερινή βάση να έχουν αρκετή τροφή. Δεν υπήρχε οικονομία με την έννοια κτημάτων και εργαστηρίων για την παραγωγή αγαθών ούτε αγορές για την ανταλλαγή τους.

Περί το 8000 π.χ. έγινε μια μεγάλη οικονομική επανάσταση. Οι άνθρωποι ανακάλυψαν την οργανωμένη αγροτική παραγωγή, καθώς άρχισαν να καλλιεργούν τη γη και να εξημερώνουν και να εκμεταλλεύονται ζώα. Άρχισαν να συγκεντρώνονται σε οργανωμένους οικισμούς και να επιδίδονται σε γεωργικές και κτηνοτροφικές δραστηριότητες.

Πολιτισμοί με πιο σύνθετη οικονομική οργάνωση εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στη Μεσοποταμία. Οι Σουμέριοι, από το 3000 π.χ. παρήγαγαν ένα σημαντικό αγροτικό πλεόνασμα, το οποίο άρχισαν να ανταλλάσουν με άλλα αγαθά, όπως μέταλλα, δομικά υλικά και άλλα. Τότε εμφανίστηκαν και οι πρώτες πόλεις, στις οποίες ζούσαν βασιλείς, ευγενείς, στρατιωτικοί και ιερείς, οι ηγέτιδες τάξεις της εποχής. Προκειμένου να οργανώσουν και να υπολογίσουν τη διανομή του πλεονάσματος ανακάλυψαν τη γραφή. Οι ηγέτιδες τάξεις έλεγχαν και οργάνωναν την αγροτική παραγωγή και οικειοποιούνταν μεγάλο μέρος του πλεονάσματος της αγροτικής παραγωγής.

Οι πολιτισμοί εξαπλώθηκαν από τη Μεσοποταμία στην Αίγυπτο, στην Ινδία, την Κίνα, και στη Μεσόγειο, κυρίως στη Μικρά Ασία, την Ελλάδα και την Ιταλία.

Είναι γενικώς παραδεδεγμένο ότι οι πρώτοι που άρχισαν να προβληματίζονται συστηματικά για το οικονομικό πρόβλημα στις οργανωμένες αυτές κοινωνίες ήταν οι αρχαίοι Έλληνες. Το πόνημα του συναδέλφου Θεόδωρου Λιανού αναλύει διεξοδικά την οικονομική σκέψη του Ησιόδου, ενός από τους πρωτοπόρους της οικονομικής σκέψης.

Ο Ησίοδος (7ος αιώνας π.Χ.) , ένας από τους πρώτους ποιητές στην Ελλάδα, θεωρείται από πολλούς προηγούμενους μελετητές της ιστορίας της οικονομικής σκέψης, ως ο πρώτος ο οποίος αναφέρθηκε στο ζήτημα της σπάνιδος των πόρων (scarcity). “Κρύψαντες γαρ έχουσι θεοί βίον ανθρώποισιν” (σ. 42), ή “Γιατί οι θεοί τα αναγκαία της ζωής τα έχουν κρυμμένα από τους ανθρώπους”. Με βάση αυτό ο Ησίοδος τόνισε την ανάγκη του να εργάζεται κανείς προκειμένου να επιβιώσει. “Έργον δ’ ουδέν όνειδος, αεργίη δέ τ’ όνειδος” (σ. 311), ή “καμμιά δουλειά δεν είναι ντροπή, ντροπή είναι η τεμπελιά”.

Εκεί περίπου εξαντλούνται και οι ως τώρα αναφορές στη συμβολή του στην ιστορία της οικονομικής σκέψης. Το νέο στοιχείο που προσφέρει το βιβλίο του Θεόδωρου Λιανού είναι οι υπόλοιπες οικονομικές του ιδέες, πολλές από τις οποίες είναι ενδιαφέρουσες, αν και όχι τόσο ρηξικέλευθες όσο οι δύο βασικές του ιδέες περί της σπάνιδος των πόρων και του ρόλου της εργασίας.

Μία σημαντική παράμετρος της οικονομικής σκέψης του Ησιόδου ήταν η σημασία την οποία απέδιδε στο ρόλο της γεωργίας. Σε αυτό μπορεί να θεωρηθεί ως πρόδρομος των φυσιοκρατών, του Quesnay για παράδειγμα. Ο Ησίοδος απέδιδε δευτερεύοντα ρόλο στο εμπόριο και τις μεταφορές.

Αναφορικά με τις κεφαλαιαγορές, αναφέρεται επιδοκιμαστικά στο ρόλο του τόκου, σε αντίθεση με αρκετούς από τους μεταγενέστερους αρχαίους έλληνες στοχαστές και κυρίως με τον Αριστοτέλη, ο οποίος καταδίκαζε την είσπραξη οποιουδήποτε τόκου. “ευ μεν μετρείσθαι παρά γείτονος, ευ δ’ αποδούναι. αυτώ τω μέτρω και λωιον αι κε δυνηαι. ως αν χρηίζων και ες ύστερον άρκιον εύρης.” (σ. 350-352), ή “Μέτρα καλά τα δανεικά απ΄ το γείτονα, καλά να τα επιστρέφεις. Με το ίδιο μέτρο και με καλύτερο αν μπορείς, ώστε να βρεις και στο μέλλον επαρκή βοήθεια.”. Επίσης αναφέρεται επιδοκιμαστικά στο λογικό κέρδος. “μη κακά κερδαίνειν, κακά κέρδεα ισ’ άτησι” (σ.353) ή “κακό κέρδος μη βγάζεις. Τα κέρδη τα κακά ίσον ζημιά”.

Αναφορικά με τους θεσμούς, όπως οι αγορές και το σύστημα της πολιτικής εξουσίας, ο Ησίοδος τους λαμβάνει ως δεδομένους. Τους περιγράφει μεν με ακρίβεια, αλλά δεν επιχειρεί να τους αναλύσει και να προτείνει κάτι διαφορετικό.

Την οικονομική σκέψη του Ησιόδου επέκτειναν, αρκετούς αιώνες αργότερα, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης. Ο Ξενοφών (430-355 π.Χ.), σύγχρονος του Πλάτωνα, δεν έχει και πολλά να προσθέσει σε σχέση με τον Ησίοδο, πέραν της μεγαλύτερης έμφασης για αποτελεσματική οργάνωση της παραγωγής, εκτός από τη σκληρή δουλειά.

Ο Πλάτων (428-348 π.Χ.), μαθητής του Σωκράτη, οραματίστηκε την ιδανική πολιτεία. Αυτή θα την οργάνωναν οι ηγέτιδες τάξεις, οι ευγενείς-φιλόσοφοι. Στην πολιτεία του Πλάτωνος δεν υπήρχε χώρος για ατομική ιδιοκτησία, αγορές αγαθών, υπηρεσιών και εργασίας. Ούτε βεβαίως κτηματαγορές, χρηματαγορές και κεφαλαιαγορές. Ο οικονομικός ρόλος του καθενός καθοριζόταν εκ γενετής. Οι περισσότεροι άνθρωποι, συμπεριλαμβανομένων και των δούλων, ασχολούνταν με την αγροτική παραγωγή, και ανήκαν στην κατώτερη τάξη. Πάνω από αυτούς ήταν οι πολεμιστές και η ανωτερη τάξη ήταν οι ευγενείς-φιλόσοφοι, που κυριαρχούσαν λόγω της σοφίας τους και ήταν επιφορτισμένοι με την οργάνωση της παραγωγής και της διανομής των αγαθών.

Ο Αριστοτέλης (384-322), μαθητής του Πλάτωνα, επέκρινε τις κοινωνικές ιδέες του και κυρίως την ιδανική πολιτεία. Προβληματίστηκε για το ποια ήταν η βέλτιστη κοινωνική και οικονομική οργάνωση με δεδομένες τις αδυναμίες των ανθρώπων. Ο Αριστοτέλης εξήρε τη σημασία της ατομικής ιδιοκτησίας, τη σημασία των ανταλλαγών αγαθών και υπηρεσιών μέσω αγορών, τη σημασία του χρήματος. Ωστόσο, και ο Αριστοτέλης έβαζε όρια στην οικονομική δραστηριότητα, και καταδίκαζε την ιδέα του κέρδους. Το κέρδος του ενός ήταν η ζημία των άλλων. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη κανείς δεν θα έπρεπε να έχει περισσότερο πλούτο από όσο χρειαζόταν προκειμένου να μπορεί να ικανοποιεί τις “φυσικές” του ανάγκες.

Η οικονομική οργάνωση των πόλεων της Αρχαίας Ελλάδας, με την μερική εξαίρεση ίσως της Σπάρτης, ποτέ δεν βασίστηκε στις ιδέες του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Η ανάπτυξη του εμπορίου αποτέλεσε τη βάση της ευημερίας των πόλεων. Το διεθνές εμπόριο, το οποίο ήταν η βάση της ευημερίας των πόλεων-κρατών στην Αρχαία Ελλάδα, και κυρίως της Αθήνας, αναπτύχθηκε ακόμη περισσότερο στους Ελληνιστικούς χρόνους, στις αγορές που δημιουργήθηκαν λόγω των κατακτήσεων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, μαθητή του Αριστοτέλη, όσο και αργότερα στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία.

Είναι ενδιαφέρον ότι η οικονομική σκέψη, όπως άλλωστε και η οικονομική οργάνωση, δεν παρουσίασε σημαντική πρόοδο για πολλούς αιώνες μετά τις πρώτες αυτές ιδέες των αρχαίων ελλήνων διανοητών. Έπρεπε να περάσουν τουλάχιστον επτά αιώνες για να ειπωθεί κάτι ενδιαφέρον από τον Άγιο Αυγουστίνο (354-430 μ.Χ.) σχετικά με τις αγαθοεργίες και άλλοι εννέα αιώνες για τον Θωμά τον Ακινάτο (1224-1274 μ.Χ.) που καταδίκαζε την είσπραξη τόκων. Ακολούθησαν, αιώνες αργότερα, οι μερκαντιλιστές και οι φυσιοκράτες, έως το 1776, όταν ο Ανταμ Σμιθ (1723-1790) δημοσίευσε τον Πλούτο των Εθνών και θεμελιώσε τη σύγχρονη οικονομική επιστήμη.

Τι μαθήματα θα μπορούσε να συνάγει κανείς από την οικονομική σκέψη του Ησιόδου και των άλλων αρχαίων ελλήνων διανοητών για την ελληνική οικονομία σήμερα, οκτώ χρόνια μετά την κρίση του 2010.

Με την ευρεία έννοια θα μπορούσε να τονίσει κανείς τη μεγάλη σημασία της οργάνωσης της παραγωγής και το ρόλο της εργασίας. Προϋπόθεση για την ανάκαμψη είναι η αποτελεσματική οργάνωση της παραγωγής και η σκληρή δουλειά που τονίζει ο Ησίοδος. Ωστόσο αυτό από μόνο του δεν φθάνει. Χρειάζεται και ένα πρόγραμμα ανάκαμψης της συνολικής ζήτησης, αντιμετώπισης της χρηματοπιστωτικής στενότητας από την οποία υποφέρει η ελληνική οικονομία, ευελιξία των αγορών και εξωστρέφεια της παραγωγής. Εκεί ίσως έχει περισσότερα να μας διδάξει ο Ξενοφών, με το έργο του Περί Προσόδων, που αναφέρεται στις προϋποθέσεις για ανάκαμψη της Αρχαίας Αθήνας μετά την κατάρρευση της Δεύτερης Αθηναϊκής Συμμαχίας.

Σε κάθε περίπτωση, τα πράγματα σήμερα είναι εξαιρετικά πιο σύνθετα από ότι θα μπορούσαν να φανταστούν οι αρχαίοι ημών πρόγονοι. Για αυτό και χρειάζεται, όλοι μας, με νηφαλιότητα και καθαρό νου να αναλύσουμε τις επιλογές που έχουμε μπροστά μας και να επεξεργαστούμε δικές μας λύσεις στα προβλήματα, βασισμένες στη σύγχρονη μακροοικονομική ανάλυση, και να μην περιοριζόμαστε στις εισαγόμενες συνταγές των άλλων ή στις στείρες αντιπαραθέσεις για το παρελθόν και τη στείρα κριτική.

Ένας σχετικός σύνδεσμος για την Οικονομική Σκέψη των Αρχαίων Ελλήνων